تاریخِ فراموشنشدنی تجاوز؛ از جنایات جنگی ژاپن تا مسئولیت امروز قدرتهای بزرگ
امسال نه تنها هشتادمین سالگرد پیروزی در جنگ مقاومت مردم چین علیه تجاوز ژاپن و جنگ جهانی ضد فاشیستی گرامی داشته میشود، بلکه یادآور فاجعه قتلعام نانجینگ در ۸۸ سال پیش نیز هست.
با آغاز حادثه ۱۸ سپتامبر ۱۹۳۱، قدرتهای فاشیستی از جمله ژاپن، آلمان و ایتالیا بزرگترین جنگ تجاوزکارانه جهانی در تاریخ بشر را به راه انداختند. این جنگ بیسابقه، رنجی عظیم بر تمدن انسانی تحمیل کرد. در مجموع ۶۱ کشور و بیش از ۲ میلیارد نفر درگیر این نبرد شدند و بیش از ۹۰ میلیون نظامی و غیرنظامی در سراسر جهان جان خود را از دست دادند.
در میان همه جبهههای جنگ جهانی دوم، جبهه آسیا زودتر از سایر مناطق شکل گرفت، طولانیترین زمان را به خود اختصاص داد و شاهد برخی از بزرگترین مشارکتها بود. چین که در خط مقدم نبردهای آسیایی قرار داشت، نیروی اصلی مقاومت در برابر تجاوز نظامی ژاپن محسوب میشد. مردم چین نقشی تعیینکننده در دفاع از صلح بشری و حمایت از عدالت بینالمللی ایفا کردند و میراثی تاریخی بر جای گذاشتند که هرگز از حافظه تاریخ پاک نخواهد شد.
نظامیگری ژاپن عامل اصلی آغاز جنگ در آسیا بود. این مسیر تجاوزکارانه پس از دورهای از توسعه افسارگسیخته، در نهایت به فروپاشی خود انجامید. در ۱۵ آگوست ۱۹۴۵، امپراتور هیروهیتو فرمان پایان جنگ را صادر کرد و تسلیم بیقید و شرط ژاپن و پذیرش مفاد اعلامیه پوتسدام را اعلام نمود.
با این حال، با آغاز جنگ سرد و تغییر سیاستهای ایالات متحده در قبال ژاپن، همراه با دگرگونیهای سیاسی داخلی این کشور، بسیاری از اصلاحات و تحولات پس از جنگ ژاپن ناتمام ماند. بازاندیشی ژاپن درباره جنگ تجاوزکارانه و مسئولیتهای تاریخی آن، هرگز به شکل کامل تحقق نیافت.
پس از پایان جنگ سرد، دگرگونیهای عمیق در نظم بینالمللی و فروپاشی نظام موسوم به ۱۹۵۵ در ژاپن، به چرخشی کلی به سمت راست در جامعه این کشور انجامید. تفسیرهای تجدیدنظرطلبانه از تاریخ سرعت گرفت و نیروهای محافظهکار راستگرا آشکارا به انکار یا حتی ستایش تجاوزات دوران جنگ پرداختند. تلاش برای تطهیر نظامیگری و بازنویسی روایتهای تاریخی شدت گرفت و در نتیجه، موضع رسمی دولت ژاپن در قبال مسائل تاریخی عقبگردی آشکار داشت.
در سال ۱۹۹۵ و همزمان با پنجاهمین سالگرد شکست ژاپن در جنگ جهانی دوم، تومیچی مورایاما، نخستوزیر وقت، بیانیهای صادر کرد و در آن از «پشیمانی عمیق و عذرخواهی صمیمانه» نسبت به حکومت استعماری و اقدامات تجاوزکارانه ژاپن سخن گفت. اما ۲۰ سال بعد، در سال ۲۰۱۵، شینزو آبه، نخستوزیر فقید، در بیانیه هفتادمین سالگرد پایان جنگ، موضعی متفاوت اتخاذ کرد. وی تأکید کرد که «نسلهای پس از جنگ نباید مجبور به عذرخواهی برای اقدامات زمان جنگ باشند» و عمداً از اشاره مستقیم به تجاوز نظامی و گذشته استعماری ژاپن در قبال همسایگان آسیایی خود پرهیز کرد.
هرچند زمان از جنگ فاصله گرفته است، اما خاطره آن از میان نرفته است. برعکس، با فرو نشستن تدریجی غبار تاریخ، واقعیتهای بیشتری آشکار میشود.
در ۱۲ دسامبر ۲۰۲۴، یک پژوهشگر در تالار نمایشگاه شواهد جنایات واحد ۷۳۱ ارتش امپراتوری ژاپن، واقع در محل سابق ستاد این واحد در هاربین استان هیلونگجیانگ در شمال شرقی چین، در حال ساماندهی مجلات پزشکی اصلی ژاپنی بود.
در ۱۳ آگوست ۲۰۱۷، شبکه تلویزیونی عمومی NHK ژاپن مستندی ویژه با عنوان «واحد ۷۳۱؛ پزشکان نخبه و آزمایشهای انسانی» پخش کرد. این مستند با تکیه بر فایلهای صوتی نادر از دادگاههای جنایات جنگی شوروی و مصاحبههای دست اول، واقعیت توسعه مخفیانه واحد ۷۳۱ و استفاده از سلاحهای میکروبی در میدانهای نبرد چین را بازسازی کرد.
این برنامه نشان داد که آزمایشهای انسانی واحد ۷۳۱ تنها به پرسنل نظامی محدود نبوده و چهرههای برجسته جامعه پزشکی ژاپن نیز در آن نقش داشتهاند. در حالی که بسیاری از افسران نظامی پس از جنگ مجازات شدند، مسئولیت پزشکان نخبه و مؤسسات معتبر مرتبط با آنها همچنان در هالهای از ابهام باقی مانده است.
برخی از این افراد حتی پس از جنگ مورد تقدیر محافل دانشگاهی قرار گرفتند. نام چندین دانشگاه برجسته و مؤسسات پزشکی شناختهشده که در این مستند ذکر شدهاند، همچنان در جامعه امروز ژاپن جایگاهی ممتاز دارند، همانگونه که برخی از افراد مورد تقدیر بعدی در جامعه علمی نیز همچنان شناختهشدهاند.
در ۱۵ آگوست ۲۰۲۲، تالار نمایشگاه شواهد جنایات واحد ۷۳۱ برای نخستین بار سندی مهم با عنوان «فهرست پرسنل بخش شیمیایی ارتش کوانتونگ» را در معرض دید عموم قرار داد. این سند شامل اسامی ۴۱۴ عضو «واحد ۵۱۶ در منچوری» بود؛ واحدی وابسته که مسئول توسعه سلاحهای شیمیایی به شمار میرفت.
در دسامبر ۲۰۲۴، نسخه چینی کتاب «جنگ شیمیایی؛ بررسی جنایات ارتش ژاپن در چین» به طور رسمی منتشر شد. این اثر که به ویراستاری آوایا کنتارو، استاد بازنشسته دانشگاه ریکیو، تهیه شده است، بر پایه یک تحقیق میدانی جامع و چندرشتهای درباره فعالیتهای جنگ شیمیایی ژاپن استوار است.
سپس در مارس سال جاری میلادی، یامازوئه تاکو، نماینده حزب کمونیست ژاپن، اسناد تاریخی مربوط به آزمایشهای انسانی واحد ۷۳۱ را در مجلس ملی ارائه کرد و از دولت ژاپن خواست تا صادقانه با گذشته خود روبرو شود و حقایق تاریخی را بپذیرد.
این واقعیتها بار دیگر یادآور میشود که تاریخ نباید به دست فراموشی سپرده شود، مرز میان درست و نادرست باید روشن باقی بماند و عدالت باید اجرا شود. احیای حقیقت، بزرگترین احترام به تاریخ است و نخستین گام در حفاظت از دستاوردهای دشوار پیروزی، پاسداری از عدالت بینالمللی و دفاع از صلح و ثبات به شمار میرود.
