۱۷ نسل امانتداری، از سلجوقیان تا احیای وقف در روزگار امروز؛ گفتوگو با متولی موقوفات چندصدساله
خاندان سمنانی از نسل ملاکان و واقفان بزرگ ایران با پیشینهای چندصدساله است که ریشه در دوران سلجوقیان دارد. بخش گستردهای از املاک این خاندان از سمنان تا نجف در طول قرون گذشته به نیت عامالمنفعه وقف شده و امروز، بازماندگان آنان همچنان در مسیر صیانت از این موقوفات و احیای اسناد تاریخی اجدادی گام برمیدارند.
میراثی از عدالت و امانتداری در گذر نسلها
محمدرضا اسلامینژاد، فرزند ماشالله خان، از خاندان قدیمی و شناختهشده منطقه جاجرود و کمرد است. پدر او، ماشالله خان، فرزند کربلایی محمدعلیخان، از ملاکان و اربابان بزرگ منطقه کمرد و جاجرود به شمار میرفت و از بازماندگان خاندان تاریخی و متنفذ کربلا محمدعلیخان بود. پیشینه خانوادگی اسلامینژاد به حدود ۱۷ نسل پیش و به دوران سلجوقیان بازمیگردد؛ نسلی از زمینداران و ملاکان که در آبادانی، عمران و اداره مناطق مختلف کشور از سمنان تا تهران و نجف نقش چشمگیری داشتهاند.
اسناد تاریخی متعددی، از جمله ۱۱ وقفنامه رسمی، وجود دارد که یکی از آنها در اختیار متولی موقوفه است و بقیه در شهرستان سمنان و تهران نگهداری میشود. بر اساس این اسناد، بخش وسیعی از املاک و اراضی این خاندان در طول قرون گذشته به نیت عزاداری سیدالشهدا و ائمه و امور عامالمنفعه وقف شده است. این موقوفات از جد خاندان، حاج علیاکبرخان سمنانی، به جا مانده که در سال ۱۳۱۱ قمری اقدام به وقف بخشی از املاک خود کرد. از میان این موقوفات میتوان به املاک و اراضی واقع در جاجرود، شهرستان سمنان، تهران و شهریار اشاره کرد.
بر پایه همین پیشینه تاریخی، مشخص است که خاندان سمنانی از دیرباز در زمره خانوادههای صاحبنام و اثرگذار در حوزه وقف و مالکیتهای بزرگ بودهاند. از جمله موقوفات برجایمانده، بازار سمنان، مسجد بزرگ سمنان و مزارع کاهو نیشابور است که همه آنها در زمان حاج علیاکبرخان و پدر مرحومشان حاج علی محمدخان سمنانی به وقف درآمدهاند. همچنین ۴۲۰ هکتار از املاک این خاندان در نجف اشرف جزو موقوفات است که خودِ حاج علی اکبر خان سمنانی، از بزرگان خاندان، در سال ۱۳۱۳ قمری در همانجا درگذشت و مدفون شد.
در کنار این موقوفات، بخشهایی از املاک وقفی خاندان حاج علی اکبر خان سمنانی در تهران نیز وجود دارد؛ از جمله چند قطعه زمین در منطقه ۱۲ و در محدوده خیابان ری. پیشینه این سنت وقفی به دوره قاجاریه بازمیگردد، زمانی که ملاکان بزرگ برای حفظ املاک خود از تغییرات حکومتی و جلوگیری از تصاحب احتمالی آنها توسط قدرتهای تازه، اقدام به وقف داراییهایشان میکردند. به همین دلیل، بسیاری از املاک و اراضی متعلق به این خاندان در طول قرون متمادی حفظ و به عنوان موقوفات عامالمنفعه باقی ماندهاند.
هدف اصلی خاندان سمنانی از گذشته تاکنون حفظ حقوق موقوفات، رعایت عدالت در احیای اسناد وقفی و پاسداری از سنت امانتداری اجدادی بوده است. این مسیر با تکیه بر ارزشهای خانوادگی و تعهد به حفظ حقوق عمومی ادامه دارد و خاندان سمنانی خود را موظف میدانند تا در هر شرایطی حافظ منافع موقوفات و حقوق مردم باشند.
به دلیل پیگیری وضعیت حقوقی و تاریخی موقوفات خاندان سمنانی و نقش این خاندان در حفظ و احیای اسناد وقفی در مناطق جاجرود، کمرد، سمنان و نجف، گفتوگویی با محمدرضا اسلامینژاد، فرزند ماشالله خان، انجام دادیم تا درباره پیشینه خانوادگی، اسناد موجود، گستره موقوفات و روند رسیدگی قضایی مرتبط با این املاک توضیحات دقیقی ارائه دهد.
بازمانده خاندان واقفان بزرگ از دوران سلجوقیان تا امروز؛
وقف، منبع درآمد نیست امانتی است برای خدمت به مردم و اجرای نیت طبق وصیت واقف
_چه شد که وارد این مسیر شدید و تولیت موقوفات را پذیرفتید؟
در سال ۱۳۹۴، متولی قبلی که نوهعموی پدرم بود، به من مراجعه کرد و گفت طبق وصیتنامهای قدیمی، وظیفه اجرای نیت واقف و احیای املاک بر عهده من قرار میگیرد. در واقع، این مسئولیت نوعی وصیت از جد ما بوده که نسلهای بعد آن را ادامه دهند تا املاک وقفی حفظ و درآمد آن صرف اجرای نیت واقف و امور خیر شود.
_از نگاه شما، تعریف واقعی وقف چیست؟
وقف، میراثی ماندگار و درآمدزایی از یک سرمایه موجود برای خرج کردن آن در راهی است که نفعش به عموم مردم برسد. به زبان ساده، تبدیل دارایی به منبعی دائمی برای خدمت به جامعه از طریق فرهنگ وقف است.
_اولویت شما در مدیریت موقوفات چیست؟
اولویت اصلی ما احیای موقوفات و بازگرداندن املاک وقفی به مسیر درست است. متأسفانه در سالهای گذشته، برخی از این املاک مورد سوءاستفاده قرار گرفتهاند و حتی برایشان اسناد غیرواقعی صادر شده است. هدف ما این است که مطابق مفاد وقفنامه و محدوده قانونی، املاک را احیا کنیم تا درآمد حاصل از آن صرف امور خیر و عامالمنفعه شود؛ همانگونه که واقفان اولیه نیت کرده بودند.
_آقای اسلامینژاد، در مسیر مدیریت موقوفات، با چه چالشهایی روبهرو هستید؟
یکی از اصلیترین چالشها، ناآگاهی مردم از مفهوم واقعی فرهنگ وقف است. متأسفانه در ذهن برخی، وقف بهعنوان مانعی در برابر حقوق مردم شناخته میشود، در حالی که وقف دقیقاً برای حفظ حقوق عمومی و کمک به جامعه شکل گرفته است. بسیاری تصور میکنند وقف از دوران قاجار یا صفویه آغاز شده، اما سابقه آن حتی به دوران ساسانیان بازمیگردد؛ زمانی که اربابان، ملاکان و حتی مردم عادی برای ماندگاری اموالشان و استفاده درست از آنها در امور خیر، دارایی خود را وقف میکردند. کمبود آگاهی در این زمینه گاهی باعث سوءتفاهم و چالش میان مردم و متولیان میشود.
_آیا به نظر شما قانون وقف نیاز به بازنگری دارد؟
صددرصد. قوانین مربوط به وقف باید متناسب با تغییر نسلها و تحولات فرهنگی جامعه توسط کارشناسان خبره اوقاف بازنگری شوند. همانطور که سبک زندگی مردم تغییر میکند، قوانین هم باید بهروزرسانی شوند تا وقف بتواند با نیازهای امروز جامعه هماهنگ بماند.
_برای شفافسازی مالی و جلوگیری از سوءاستفاده در حوزه وقف چه سازوکاری لازم است؟
خوشبختانه سازمان اوقاف از گذشته تا امروز در این زمینه فعالیت مؤثری دارد. علاوه بر آن، نظارت سازمان بازرسی نیز بهصورت دقیق اعمال میشود. اما من معتقدم مهمتر از هر نظارتی، فرهنگسازی است. وقتی متولی، مستأجر و حتی مردم بدانند وقف برای چه هدفی شکل گرفته و نگاهشان عامالمنفعه باشد، تخلفی رخ نمیدهد.
_موقوفه تحت سرپرستی شما چه نقشی در بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی منطقه دارد؟
محدوده این موقوفه در حال حاضر حدود هزار و ۱۲۶ هکتار است و کارشناسیهای متعددی برای بهرهبرداری از آن انجام شده است. در این زمینها، شهرها و روستاهای کوچکی وجود دارد که از خدمات اجتماعی و رفاهی کافی برخوردار نیستند. بر همین اساس، یکی از طرحهای بزرگ ما ایجاد شهر آموزشی و درمانی شامل بیمارستان ۵۰۰ تختخوابی است که حدود ۵۰ هکتار از زمینهای موقوفه را دربرمیگیرد. این پروژه هم برای مردم منطقه خدمات پزشکی فراهم میکند و هم از نظر اقتصادی باعث رونق و اشتغالزایی میشود.
_اشاره کردید این طرح اشتغالزا هم هست، درباره آن بیشتر بگویید.
بله، اجرای این پروژهها از جمله بیمارستان، نیروگاه خورشیدی و مجموعههای خدمات رفاهی، زمینه اشتغال مستقیم و غیرمستقیم را برای حدود ۴ هزار و ۵۰۰ نفر فراهم میکند. در کنار این، برای بانوان نیز برنامه ویژهای داریم؛ بیمارستان بهصورت فوقتخصصی روی بیماریهای سرطان سینه تمرکز دارد و قرار است هنرستان پرستاری و خوابگاه شبانهروزی مخصوص بانوان در کنار آن احداث شود. این طرح هم در خدمت سلامت زنان است و هم به توانمندسازی و اشتغال آنها کمک میکند.
_آیا برای مناطق محروم اطراف هم برنامهای در نظر گرفتهاید؟
بله، روستاهایی مانند سعیدآباد و دهکمر در مجاورت همین زمینها قرار دارند و متأسفانه از امکانات کافی برخوردار نیستند. ما برنامه داریم که بخشی از خدمات و منابع پروژههای بزرگتر را به این مناطق اختصاص دهیم تا از مزایای آن بهرهمند شوند.
_به نظر شما چه راهی برای ترویج فرهنگ وقف در میان نسل جوان مؤثر است؟
جوانان زمانی به وقف علاقهمند میشوند که نتیجه آن را در زندگی مردم ببینند. اگر متولیان و واقفان بهصورت واقعی وارد کارهای عامالمنفعه شوند و پروژههای ملموس برای مردم انجام دهند، جوانها خودبهخود جذب این فرهنگ میشوند. ترویج وقف با عمل محقق میشود، نه با شعار.
_در حال حاضر وضعیت پروندههای مربوط به موقوفات در دادگاه چگونه است؟
خوشبختانه روند رسیدگی در دادگاه بسیار شفاف و منصفانه پیش میرود. ما بعد از چندین جلسه، توانستیم ابعاد تاریخی و قانونی موضوع را برای دادگاه بهخوبی توضیح دهیم. هدف اصلی ما از ابتدا مشخص بود؛ اینکه هیچگونه حقی از مردم ضایع نشود و محدوده موقوفات بر اساس اسناد و مدارک رسمی تعیین گردد.
_دادخواستهایی که مطرح کردهاید مربوط به چه موضوعاتی بوده است؟
تمامی دادخواستهایی که ارائه کردهایم، صرفاً در ارتباط با منابع طبیعی و اداره ثبت بوده است. ما هیچ شکایت غیرقانونی علیه مردم مطرح نکردهایم، چون اعتقاد داریم حقوق مردم باید در اولویت باشد. هدف فقط مشخص شدن مرز قانونی موقوفه است تا هم حق مردم حفظ شود و هم موقوفه بتواند طبق نیت واقف مورد استفاده قرار گیرد.
_برخی تصور میکنند این پروندهها با مردم منطقه در تضاد است. پاسخ شما به این نگرانی چیست؟
چنین تصوری درست نیست. ما هیچ مطالبهای علیه مردم نداریم. برعکس، خود ما تأکید داریم که حقوق مردم نباید حتی ذرهای پایمال شود. موقوفات در ذات خود برای نفع عمومی است و ما هم بر همان مسیر حرکت میکنیم. تنها خواسته ما این است که محدودهها دقیق مشخص شود تا در آینده کسی دچار سوءتفاهم یا ادعای بیمبنا نشود.
_در جلسات دادگاه با چه واکنشی از سوی قضات روبهرو شدید؟
خوشبختانه قوه قضاییه با دقت و انصاف موضوع را بررسی کرده است. دادگاهها کاملاً حق دارند و مسئولیتشان حفظ حقوق مردم و قانون است. ما هم با همین نگاه جلو رفتیم و تا امروز مشکلی در روند دادرسی نداشتیم. قاضی پرونده نیز تأکید دارد که محدوده موقوفه باید بهگونهای تعیین شود که هیچ حقی از کسی ضایع نشود.
_به نظر شما نقش دادگاه در حل این نوع اختلافات چقدر اهمیت دارد؟
بسیار زیاد. دادگاه در واقع جایی است برای رفع سوءتفاهمها. بسیاری از مشکلاتی که در مسیر وقف پیش میآید، ناشی از عدم آگاهی یا برداشت نادرست از اسناد است. وقتی موضوع به شکل شفاف در دادگاه مطرح میشود، همه چیز روشنتر میشود. دادگاه با استناد به مدارک، مرز حق و تکلیف را مشخص میکند و این به نفع همه طرفهاست.
_نگاه شما نسبت به تصمیم نهایی دادگاه چیست؟
ما کاملاً به رأی دادگاه تمکین میکنیم. از ابتدا هم هدف ما تقابل با کسی نبوده، بلکه دنبال شفافیت و قانونمداری بودیم. هر تصمیمی که مراجع قضایی بگیرند برای ما قابل احترام است، چون معتقدیم تنها از مسیر قانون میتوان هم حقوق مردم را حفظ کرد و هم نیت واقفان را به درستی اجرا کرد.
_هدف شما از پیگیری این پروندهها در نهایت چیست؟
هدف نهایی این است که محدوده موقوفات مشخص شود تا بتوانیم از زمینهایی که سالها در اختیار منابع طبیعی بوده، طبق قانون و با هماهنگی کامل، برای طرحهای عامالمنفعه استفاده کنیم. ما نمیخواهیم حقی از کسی گرفته شود، فقط میخواهیم مسیر وقف، مطابق نیت واقف، دوباره فعال شود و در خدمت مردم قرار گیرد.
_چشمانداز شما برای موقوفات در ۱۰ سال آینده چیست؟
اگر مسیر فرهنگی و خدماتی به درستی پیش برود، موقوفات میتوانند به موتور محرک توسعه محلی تبدیل شوند. اما اگر نگاه صرفاً اقتصادی و بنگاهداری حاکم شود، مردم از وقف فاصله میگیرند. آینده وقف وابسته به میزان اعتماد مردم به متولیان است.
_در پایان اگر نکته یا پیشنهادی دارید بفرمایید.
تنها خواسته من این است که مسئولان در مسیر تحقق نیت واقفان، همکاری و حمایت بیشتری داشته باشند. همه تلاش ما این است که وقف به جایگاه واقعیاش بازگردد؛ جایی که بتواند منبع خیر، خدمات عمومی و امید برای مردم باشد.
