سازمان شانگهای اسرائیل را محکوم کرد؛ چرا هند با عجله از این موضع «فاصله» گرفت؟

سازمان همکاری‌های شانگهای (سازمان شانگهای) اخیرا با صدور بیانیه‌ای حملات نظامی اسرائیل به سرزمین ایران را شدیدا محکوم کرد. این سازمان به روشنی عملیات نظامی اسرائیل را تجاوزکارانه عنوان و تأکید کرد که «هرگونه اقدام غیرقانونی علیه کشورهای عضو سازمان شانگهای غیرقابل قبول است». این بیانیه به وضوح موضع مشترک سازمان شانگهای در موضوع درگیری اسرائیل و ایران را نشان می‌دهد.

با این حال، در همان روز، وزارت امور خارجه هند به‌عنوان یک کشور عضو سازمان شانگهای بیانیه‌ای با موضعی کاملاً متفاوت منتشر و ادعا کرد که هند در بحث‌های مربوط به بیانیه مذکور سازمان همکاری شانگهای مشارکت نداشته است. این اقدام معادل تلاش دهلی نو برای«جداسازی» خود از موضع جمعی این سازمان به شمار می‌آید.

شایان ذکر است که در ۹ مه (۱۹ اردیبهشت)، یعنی تنها سه روز پس از پایان نبرد هوایی هند و پاکستان، وزیر امور خارجه ایران و وزیر امور خارجه هند توافق‌نامه همکاری راهبردی جامع بین دو کشور را امضا کردند. اقدام هند برای جداسازی خود از موضع‌گیری جمعی سازمان شانگهای این انگیزه هند را افشا کرد که قصد دارد به آمریکا نشان دهد دهلی نو در مسائل مربوط به اسرائیل، جانب آمریکا را می‌گیرد.

در واقع، این اولین بار نیست که هند در چارچوب سازمان شانگهای گرایش‌های جدایی‌طلبانه را نشان می‌دهد. مدتی است که هند از تعیین زبان‌های چینی و روسی به عنوان زبان‌های رسمی سازمان شکایت داشته و بارها پیشنهاد کرده انگلیسی را به زبان رسمی اضافه کند، اما همیشه با مخالفت روبرو شده است. مهمتر این‌که خود سازمان شانگهای برای تقابل بلوکی طراحی نشده، اما هند اغلب آن را به‌عنوان سکویی برای تقابل با غرب تفسیر می‌کند و اندیشکده‌های داخلی آن حتی مقاله‌ای منتشر کرده‌اند که در آن از دولت هند خواسته شد تا «حال و هوای زشت ضد غربی سازمان شانگهای» را از بین ببرد. رهبران هند در سال‌های اخیر تمایل بیشتری به حضور در اجلاس‌هایی داشته‌اند که تحت رهبری غرب، مانند گروه هفت، برگزار می‌شوند و در مقابل، رویکردی سرد نسبت به نشست‌های سازمان همکاری شانگهای داشته‌اند؛ به‌طوری که حتی در برخی جلسات مهم این سازمان نیز غایب بوده‌اند. این روند به‌روشنی قابل مشاهده است.

در خصوص همکاری‌های عملی در  چارچوب سازمان شانگهای نیز اقدامات هند بحث‌برانگیز است. این کشور با ساخت «کریدور اقتصادی چین-پاکستان» (CPEC) مخالف است و نسبت به همکاری‌های ضدتروریستی در منطقه بلوچستان نگرشd منفعلانه دارد و روند تسهیل تجارت اقتصادی منطقه‌ای را به‌تعویق انداخته و سعی دارد تا اختلافات سرزمینی دوجانبه را به دستور کار سازمان شانگهای وارد کند تا مسئله پیچیده شود. علاوه بر این، هند همچنین مخالف افزایش عضویت سازمان شانگهای و خواهان تضمین «غیرنظامی نبودن» سازمان برای جلوگیری از «تحریک غرب» شده و نسبت به پیشبرد تسویه‌حساب با ارزهای محلی (به‌ویژه یوآن و روبل) مخالفت دارد.

این اقدامات هند نشان می‌دهد که این کشور در حالی از مزایای عضویت در سازمان همکاری شانگهای بهره‌مند می‌شود، تمایلی به پذیرش مسئولیت‌های متناسب با آن ندارد و حتی مانع تعمیق همکاری‌ها در چارچوب این سازمان می‌شود؛ موضوعی که رویکرد فرصت‌طلبانه هند نسبت به عضویت در سازمان شانگهای را کاملاً نمایان می‌کند. همچنین، تلاش شتاب‌زده هند برای فاصله گرفتن از موضع جمعی سازمان در محکومیت اسرائیل، شاهد دیگری بر این نتیجه‌گیری است.

سازمان همکاری شانگهای اکنون به یک سازمان منطقه‌ای مهم با ده عضو رسمی تبدیل شده است و کشورهای زیادی به‌عنوان ناظر یا شریک گفت‌وگو با آن همکاری می‌کنند. همچنین شمار قابل توجهی از کشورها خواهان عضویت در این سازمان هستند که این امر نشان‌دهنده جذابیت رو‌به‌افزایش آن است. با این حال، هند به عنوان عضو آن، با پیوستن سایر کشورها به سازمان مخالفت می‌کند که این موضع، با روح همکاری باز سازمان مغایرت دارد. مجموعه اقدامات هند نه‌تنها با «روح شانگهای» مبنی بر «اعتماد متقابل، منافع متقابل، برابری، مشورت، احترام به تنوع تمدن‌ها و دنبال کردن توسعه مشترک» مغایرت دارد، بلکه عملا به یکپارچگی، کارایی عملی و چهره کلی سازمان آسیب زده است.

سازمان شانگهای یک بستر همکاری باز و فراگیر است و حیات آن در تلاش مشترک اعضا برای نگهداری و توسعه سازمان نهفته است. برای حفظ انسجام، توان عملیاتی و اعتبار سازمان، ضروری است که در مورد اعضایی که در بلندمدت از مواضع جمعی سازمان فاصله گرفته‌اند، عملکردشان با اهداف سازمان مغایرت داشته و حتی مانع همکاری‌ها شده‌اند، جزئیات، استانداردها و سازوکارهای خروج یا مدیریت عضویت در اساسنامه سازمان با شفافیت بیشتری مشخص و تنظیم شود.

این پیشنهاد متوجه هیچ کشور خاصی نیست، بلکه یک نیاز ذاتی برای تضمین رشد سالم هر سازمان بین‌المللی بالغ است.

اگر هند همچنان تمرکز راهبردی خود را بر پیوستن به نظام‌های تحت رهبری غرب (مانند تلاش برای عضویت در گروه هشت) قرار دهد، ممکن است سازمان شانگهای نیز نیاز داشته باشد که بار دیگر ارزش و معنای واقعی عضویت هند را مورد بازنگری قرار دهد تا بتواند تمرکز خود را بر اهداف مشترک حفظ کرده و مسیر خود را به‌ طور مؤثر ادامه دهد.